Hôm 22/9, Tòa án đặc biệt xét xử tội ác chế độ Pol Pot tại Campuchia (ECCC) tuyên y án chung thân với Khieu Samphan, 91 tuổi, bị cáo cuối cùng và duy nhất của ECCC.
“Ngày này cuối cùng đã tới. Tôi rốt cuộc cũng có thể bỏ lại nó để tiếp tục sống cuộc đời mình”, một người 60 tuổi từng mất người thân dưới thời Pol Pot, nói với Nikkei. “Chính tôi cũng từng chết hụt 3 lần”.
Phiên làm việc cuối cùng của ECCC cũng chính thức khép lại nỗ lực của quốc tế nhằm buộc những nhân vật chịu trách nhiệm cho cái chết của khoảng 2 triệu người Campuchia và 20.000 người Việt Nam, phải đối diện công lý.
Trong 15 năm hoạt động kể từ thời điểm mở cuộc điều tra đầu tiên cho tới phán quyết cuối cùng, ECCC - bao gồm các thẩm phán quốc tế và Campuchia - đã kết án 3 bị cáo. Chi phí vận hành tòa án này cho toàn bộ thời gian ấy là hơn 300 triệu USD.
 |
| Pol Pot, nhân vật cầm đầu chế độ diệt chủng ở Campuchia trong các năm 1976-1979. Ảnh chụp năm 1975. Ảnh: Trung tâm Tư liệu Campuchia. |
15 năm, 3 bản án
Khieu Samphan là cựu nguyên thủ của nhà nước “Campuchia Dân chủ”, tức chế độ Pol Pot. Nhân vật này từ trước phán quyết ngày 22/9 đã phải chịu bản án chung thân từ năm 2014 về tội cưỡng ép di chuyển dân cư và các tội ác chống lại loài người khác.
Lần này, Khieu Samphan sẽ chịu án chung thân về tội ác giết hại người Việt Nam và tội ác chiến tranh xảy ra trong các trại giam giữ và trại lao động.
Trước đó, người đầu tiên bị ECCC kết án là Kaing Guek Eav - cai ngục trại tra tấn S-21 khét tiếng ở Phnom Penh, nơi chỉ 12 trong số 20.000 tù nhân có thể sống sót ra khỏi đây. 10 năm sau khi bị ECCC tuyên án chung thân, Kaing Guek Eav chết năm 2020.
Bị cáo thứ hai là Nuon Chea, còn được gọi là “Anh Hai” trong chế độ diệt chủng Pol Pot. Người này bị bắt năm 2007, kết án chung thân năm 2014 và chết trong tù 5 năm sau đó.
Chính Nuon Chea vào ngày 5/1/1979, hai ngày trước khi quân tình nguyện Việt Nam giải phóng Phnom Penh, đã ra lệnh cho Kaing Guek Eav phải giết toàn bộ tù nhân còn sống sót trong trại S-21.
Hai bị cáo khác là Ieng Sary, Ngoại trưởng chế độ Pol Pot, và vợ Ieng Thirith cùng chết trước khi phiên tòa xét xử kết thúc. Phiên tòa của Ieng Thirith được đình chỉ sau khi người này được chẩn đoán mắc bệnh mất trí.
 |
| Hộp sọ các nạn nhân của chế độ diệt chủng Pol Pot tại khu tưởng niệm Choeung Ek ở Phnom Penh. Ảnh: Reuters. |
Pol Pot, nhân vật được lấy tên cho cả chế độ diệt chủng, đã không phải đối diện với công lý. Ông ta chết năm 1998, một năm sau khi Campuchia đề nghị Liên Hợp Quốc hỗ trợ tổ chức ECCC.
Dưới 4 năm cai trị (1975-1979) của Pol Pot, Campuchia đã mất khoảng 25% dân số. Chế độ Pol Pot đã cưỡng bức người dân di cư từ thành thị tới nông thôn, nơi hàng loạt bác sĩ, giáo viên và bất cứ ai bị cho là thuộc diện nguy hiểm bị hành quyết.
Hy vọng chữa lành
ECCC ra đời vào cuối thập niên 1990, trong bối cảnh sự lạc quan đang phủ lên quan hệ quốc tế sau khi Chiến tranh Lạnh kết thúc. Tòa án này được hy vọng có thể chấm dứt xung đột và hàn gắn vết thương lịch sử.
Vì có nhiều lợi ích liên quan, quá trình thành lập ECCC phải mất nhiều năm. Tòa án đã phải chạy đua với thời gian do tuổi tác đã cao của nhiều bị cáo.
Các công tố viên quốc tế của ECCC từng muốn truy tố những quan chức Pol Pot khác nhưng không thành công. Nguyên nhân là có lo ngại cho rằng việc mở rộng phạm vi xét xử ra ngoài nhóm chóp bu của chế độ Pol Pot sẽ mở lại những vết thương trong lòng Campuchia.
Người sống sót qua chế độ Pol Pot có tâm trạng lẫn lộn về ECCC.
“Vẫn còn một khe hở lớn - một khoảng lặng - giữa hai thế hệ. Một bên là thế hệ lớn tuổi đã sống qua chế độ Pol Pot nhưng không biết cách lên tiếng về quãng thời gian ấy, và một bên là thế hệ trẻ hơn ít biết hoặc ít quan tâm tới những điều đã xảy ra đối với ông bà bố mẹ mình”, Ou Virak, một người mất bố vào tay quân Pol Pot, nói.
 |
| Một người sống sót ra khỏi trại S-21 tại Bảo tàng Diệt chủng Tuol Sleng vào năm 2020. Ảnh: AFP. |
Trong khi đó, Youk Chhang, nhà sáng lập Trung tâm Tư liệu Campuchia với mục đích ghi chép tội ác của chế độ Pol Pot, tin rằng ECCC thực hiện công việc rất có giá trị đối với Campuchia và cả thế giới.
“Nó là cột mốc nhắc nhở về những điều đã xảy ra. Chúng ta cần điều đó để suy nghĩ về một tương lai lạc quan hơn cho thế hệ sau”, ông Chhang nói. “Tôi hy vọng rằng sau này, các luật sư thông minh sẽ có thể tận dụng những gì chúng ta đã đầu tư vào tòa án này”.
Ngoài ra cũng có một số lợi ích khác, theo ông Youh Chhang. “Cho tới nay, chúng tôi đã trao đổi với hơn 30.000 người sống sót qua chế độ Pol Pot. Hầu hết đều cho rằng quá trình xét xử rất có ý nghĩa với họ”, ông Chhang nói.
Hun Many, Chủ tịch Ủy ban số 7 Quốc hội Campuchia, người đã có mặt tại tòa hôm 22/9, cho rằng phán quyết là một ngày lịch sử của công lý dành cho người Campuchia và mọi người đã chịu đựng dưới chế độ Pol Pot.
“Tuy phán quyết này đánh dấu cái kết của quá trình pháp lý, chúng ta không bao giờ được phép quên đi bi kịch mà đất nước và người dân đã trải qua”, ông nói.
