Tại buổi hội thảo "Thực thi Bộ quy tắc của Liên Hiệp Quốc về đối xử với phạm nhân nữ và các biện pháp không giam giữ đối với can phạm nữ", do Cơ quan Phòng, chống ma túy và tội phạm của Liên Hiệp Quốc (UNODC), phối hợp với Bộ Công an tổ chức tại TP.Đà Nẵng trong ba ngày từ ngày 3 đến 5/12, nhiều cán bộ quản giáo cũng chia sẻ những khó khăn khi quản lý phạm nhân chuyển giới.
Giấy tờ nam nhưng giam ở buồng nữ
Bên lề hội thảo, nhiều ý kiến cũng nêu những khó khăn khi chưa có luật để quản lý phạm nhân chuyển giới.
Mặc dù trên giấy tờ phạm nhân Nguyễn Văn Vân (ngụ xã Tam Tiến, Núi Thành, Quảng Nam) có giới tính là nam, nhưng vẻ bề ngoài lại là một cô gái yểu điệu. Cuối tháng 9, Vân được chuyển đến trại giam An Điềm (Bộ Công an, trại chỉ giam phạm nhân nam), để thi hành án tù về tội Trộm cắp tài sản. Khi đến đây cán bộ trại mới hay anh này là nữ.
Đại tá Trương Công Trĩ, Giám thị trại giam An Điềm cho biết trước khi nhập trại, phạm nhân được bác sĩ ở trại khám, phát hiện trên giấy tờ người này dù ghi rõ là nam giới, nhưng kết quả khám thực xác định Vân là nữ. "Theo quy định, trại không quản lý phạm nhân nữ giới nên chúng tôi phải chuyển trường hợp này về trại tạm giam Công an tỉnh Quảng Nam" - ông Trĩ cho hay.
Khi chuyển qua trại tạm giam Công an tỉnh Quảng Nam, cơ quan chức năng cũng không biết nên phân Vân về trại nam hay nữ, bởi khám là nữ nhưng giấy tờ là nam nên sau khi bàn bạc, ban quản lý dành cho phạm nhân một buồng riêng.
Cuối tháng 9, Vân được đưa đi khám phụ khoa và kết quả mang giới tính nữ. Từ kết luận, cơ quan công an mới đưa phạm nhân đi cải tạo ở phân trại dành cho nữ giới. Trước đó, năm 2012, cô đi phẫu thuật chuyển đổi giới tính.
 |
| Một phạm nhân chuyển giới nửa chừng từ nam sang nữ nên vẫn đang ở chung với phạm nhân nam tại trại giam Phước Hòa. |
Chuyển giới nửa chừng, ở đâu cũng khổ
Trường hợp của Vân còn có thể xác định được giới tính, nhưng có trường hợp oái oăm hơn là phạm nhân chuyển giới, song mới chuyển được nửa chừng, tức là cơ thể phần trên thì là nữ nhưng dưới lại là nam.
Thiếu tướng Phan Xuân Sơn, Cục trưởng Cục Quản lý phạm nhân, trại viên (Tổng cục 8, Bộ Công an) cho biết phạm nhân chuyển giới không phải là trường hợp hiếm gặp. Trước đó, tại trạm giam Phước Hòa (thuộc Tổng cục 8) cũng tiếp nhận một trường hợp khó xử. Phạm nhân Cao Phước Mạnh là người chuyển giới. Tuy nhiên, Mạnh chuyển giới chưa hoàn toàn, chỉ có khuôn mặt nữ tính, bơm silicone vào ngực để được hình hài phụ nữ còn bộ phận sinh dục vẫn là nam. Do không có buồng giam riêng nên trại phân Mạnh về buồng giam nam, nơi có khoảng 2.600 phạm nhân. Cuộc sống sinh hoạt của Mạnh bị xáo trộn bởi những cái nhìn tò mò, quấy rối của bạn tù.
Tương tự Mạnh, tại trại Phước Hòa còn có phạm nhân chuyển giới nửa chừng từ nam sang nữ là Hoàng Xuân Nam - người hay bị bạn tù trêu chọc. Mỗi lần đi tắm, Nam phải chờ đến lượt sau cùng để tắm riêng để không ai nhìn thấy. Sau một thời gian cải tạo, Nam mới xin cán bộ quản giáo được về phòng riêng.
Theo các cán bộ quản giáo, đây là một trường hợp mới mà pháp luật chưa đề cập đến. Hiện một số trại giam vẫn thực hiện theo quy định ngầm là đối với phạm nhân đã chuyển đổi giới tính từ nam thành nữ 100%, qua kiểm tra kỹ lưỡng có thể phân về chung với các buồng nữ. Với những phạm nhân chuyển đổi một nửa (không định rõ giới tính hoàn toàn) phải có buồng giam riêng biệt, không thể đưa về các trại nam hay nữ. "Trong điều kiện khó khăn về buồng giam, các trại phải xem xét từng trường hợp cụ thể để bố trí sao cho hợp lý" - Thiếu tướng Phan Xuân Sơn nói.
Bà Piera Barzanò, đại diện Cơ quan Phòng, chống ma túy và tội phạm của Liên Hiệp Quốc (UNODC) cho biết, ở nhiều quốc gia phạm nhân chuyển giới được bố trí một phòng riêng để sinh hoạt. Thậm chí một số nước còn xây dựng nhà tù riêng cho các phạm nhân là người chuyển giới.
Các nhà làm luật đang bàn tính
Đối với người bị tạm giữ, người tạm giam chưa xác định được giới tính gồm các đối tượng bị dị tật bẩm sinh; đối tượng đã chuyển đổi một phần hoặc hoàn toàn giới tính thì thủ trưởng cơ sở giam, giữ đề nghị cơ quan điều tra thụ lý vụ án phối hợp với cơ quan y tế có thẩm quyền tiến hành xác định lại giới tính để phân loại giam giữ; Trong thời gian chờ thủ tục xác định lại giới tính thì bố trí giam giữ riêng số đối tượng trên. Khi có giấy chứng nhận của cơ quan y tế có thẩm quyền xác định giới tính cụ thể thì bố trí giam giữ theo giới tính; đối với những người bị tạm giữ, người bị tạm giam nếu qua tài liệu, thông tin thu thập được xác định là đối tượng đồng tính, có hành vi đồng tính luyến ái là vi phạm nội quy, quy chế thì tùy theo tính chất mức độ vi phạm để xử lý kỷ luật, đồng thời tách những đối tượng có hành vi đồng tính luyến ái để giam, giữ ở những buồng khác nhau.
Dự thảo Luật Tạm giam tạm giữ
Với những phạm nhân chuyển giới nửa chừng, nên để chính người đó tự nhận mình thuộc giới nào và cán bộ trại giam phân theo buồng có giới mà họ muốn ở. Chỉ có bản thân người đó mới định được bản dạng giới của mình (nghĩa là "tôi biết tôi thuộc giới nào"). Điều này sẽ tránh được rủi ro về việc những người chung phòng quấy rối hoặc trêu chọc. Ví dụ như người chuyển giới nửa chừng từ nam sang nữ, phạm nhân tự nhận mình là nữ mà lại giam chung với những người nam thì rất thiệt thòi cho họ. Nếu họ được giam chung với nữ thì rủi ro về việc bị quấy rối, trêu chọc lẫn nhau gần như không có.
Ông LÊ QUANG BÌNH, Viện trưởng Viện Nghiên cứu xã hội, kinh tế và môi trường (iSEE)
* Tên các phạm nhân đã được thay đổi.
