Người cháu giải oan cho học giả Nguyễn Văn Vĩnh

Ngày trẻ, Nguyễn Lân Bình chỉ hiểu loáng thoáng rằng ông nội từng là người giàu có sau phá sản. Ngoài 50 tuổi mới "mở mắt" choáng váng trước di cảo đồ sộ từ học giả Nguyễn Văn Vĩnh (NVV). Biết về ông nội khá muộn nhưng chính anh Bình lại trở thành người hâm mộ tận tâm và hiệu quả nhất trong hành trình giải oan cho tiền nhân.

Năm 2006, anh Lân Bình nảy ý định làm phim về cụ Vĩnh, ban đầu là để con cháu cụ ở trong nước và ngoài nước hình dung người đã khuất là ai.

Lo anh Bình chi phí nhiều, đạo diễn Trần Văn Thủy dự tính chỉ quay theo tư liệu trong nước thôi nhưng anh Bình nhất định đi bằng hết những nơi có liên quan đến cuộc đời cụ Vĩnh. Nhóm làm phim đã quay tới 1.500 phút tại bảy thành phố ở Việt Nam, một tỉnh ở Lào và năm thành phố ở Pháp.

Thấy sự quyết tâm và sức làm việc của Lân Bình, đạo diễn Trần Văn Thủy có lần thốt lên: "Tôi nói cho Bình biết, bốn mươi năm làm nghề quay phim, đi với không biết bao nhiêu đoàn làm phim, không biết bao nhiêu người, đi bao nhiêu nơi... nhưng tôi chưa đi với ai làm phim mà làm việc kiểu như Bình. Tôi kinh Bình quá!".

Sau khi phim tài liệu lịch sử dài 4 tiếng Mạn đàm về người Man di hiện đại ra mắt, đúng như dự cảm của anh Bình, những trường đoạn đoàn làm phim kỳ công để có mặt là những khoảnh khắc gây xúc động nhất.

Để có tiền làm phim, anh Bình đã đem sổ đỏ của nhà đi thế chấp. Biết chuyện cả gia đình hoảng hốt. Tới khi bộ phim sắp hoàn thành, nhờ có người chú ruột bán nhà đưa tiền cho anh trả ngân hàng, mới lấy lại được giấy tờ về.

Tranh: Nguyễn Văn Hổ.

Cả đời làm việc trái nghề

Lúc mười sáu tuổi Lân Bình được sang Bungari học nghề cơ khí, chuyên ngành "Kiểm nhiệm cân bằng ly tâm các vật quay" tại thành phố Burgas. Anh Bình từng đi lính, học chuyên tu tiếng Nga, rồi đi Bungari làm đội trưởng phiên dịch. Về nước công tác tại Đại sứ quán Bungari ở Hà Nội. Tại đây anh được giao một trách nhiệm đầy thử thách, mà anh coi đó như dấu son ngoạn mục trong quãng đời trước khi biết đến kho tàng quí giá của ông nội để lại. Anh Bình phụ trách toàn bộ hoạt động của Hãng Hàng không BALKAN Bungari ở VN. Các đồng nghiệp có lý khi nghi ngờ một phiên dịch viên, kẻ ngoại đạo như anh lại dám vác trên vai một trách nhiệm tinh vi và khủng khiếp đến thế.

Năm 1990, Bungari quyết định, với kinh phí của họ, sẽ vận chuyển cấp tập gần một vạn người lao động VN về nước bằng máy bay. Lân Bình đã cùng BALKAN nhận nhiệm vụ này. Anh là người duy nhất đứng ra giải quyết tất cả các khâu liên quan đến chuyến bay: xin phép ra vào vùng trời, hạ cất cánh, dịch vụ kỹ thuật, vệ sinh chuyến bay, suất ăn, tiếp nhiên liệu cho máy bay, đón trả hành khách, giải phóng hàng hóa và hành lý, thủ tục nhập xuất cảnh và ăn nghỉ của tổ lái... Anh Bình đã hoàn thành tốt  nhiệm vụ mà anh chưa hề được đào tạo. 100% các chuyến bay an toàn. Đưa được hầu hết người lao động VN rời khỏi  Bungari và đem lại nửa triệu USD tiền mặt cho BALKAN do đã tận dụng được chiều ngược lại của máy bay để chở hàng.

Đề tài học giả Nguyễn Văn Vĩnh ngày càng trở nên gần gũi với xã hội sau cú hích của bộ phim. Người hâm mộ cụ Vĩnh động viên anh Bình bắt tay vào việc lập trang thông tin điện tử  giới thiệu sâu và rộng hơn nữa những gì cụ Vĩnh đã làm trong quá khứ. Anh Bình lúc này đã nhận sổ hưu và một lần nữa bước vào thử thách năng lực "tay chiêu"- làm báo mạng. Loay hoay mất vài năm tới 2012, nhân dịp kỷ niệm 130 năm ngày sinh cụ Vĩnh, trang web tannamtu.com mới ra mắt bạn đọc.

Vừa là thư ký tòa soạn, vừa là phóng viên, biên tập viên trang web, anh Bình kiêm luôn việc "tầm nã" các tư liệu liên quan đến NVV. Chỉ biết tiếng Nga và Bun nên mỗi lần nhận được tư liệu tiếng Pháp, anh lại phải tìm người dịch, nóng lòng đợi biết điều thú vị lưu lạc của cụ Vĩnh.

Khối lượng các di cảo của cụ Vĩnh không thiếu nhưng thiếu rất nhiều các thông tin về nguồn gốc tư liệu, về cơ sở lưu trữ.  Tính từ khi anh Bình bắt tay vào lĩnh vực này, số tư liệu quý về NVV đã tăng lên gấp ba lần so với những gì anh tiếp nhận từ gia tộc trước đó. Hầu hết những bản thảo mới đến với anh một cách ngẫu nhiên. “Kể cả là người có tiền nhưng nếu không được quý trọng, người đời cũng không bán cho đâu, huống chi là được  tặng”. Thông tin quí giá ngày càng đầy đủ hơn được gửi từ những người tin chắc NVV là con người tử tế trong lịch sử.

Mặt khác, việc xã hội nhận thức cụ Vĩnh là nhà báo, nhà dịch thuật, nhà ngôn ngữ, nhà canh tân... chuyện đó đã rõ, nhưng rất ít tư liệu nhìn nhận cụ Vĩnh là nhà chính trị, trong khi tất cả những gì cụ Vĩnh làm đều liên quan đến chính trị xã hội. Anh Bình vốn phản đối quan điểm của ai đó, khi tranh luận hoặc luận bàn về một khía cạnh xã hội nào đó hay ra điều kiện: Né vào văn hóa cho an toàn. Không nói chuyện chính trị.

Khi viết bài về NVV, tác giả Nguyễn Lân Bình luôn tìm vị thế khách quan, đánh giá dựa trên cơ sở khoa học và mang tính logic. Anh đặt mục tiêu được người đọc tôn trọng mà không nhất thiết phải được chấp nhận.

Nguyễn Lân Bình.

Bị cuốn vào "cuộc đời lộng lẫy và nhiêu khê"

Được gia tộc giao cho kho tư liệu khổng lổ của ông nội, Nguyễn Lân Bình làm mọi việc không chỉ để chiêu tuyết cho cụ Vĩnh mà chính anh bị lôi cuốn  bởi người đàn ông có "cuộc đời lộng lẫy và nhiêu khê" (như cách nói của nhà văn Vũ Bằng). Cũng chính anh bị quyến rũ bởi từng câu nói hay đến tư tưởng đi trước thời đại của NVV.

Song song với việc vận hành trang web, người cháu nội "ngoại đạo" của cụ Vĩnh tiếp tục công việc tập hợp, biên tập di cảo của NVV để cho ra sách. Ông Chu Hảo, giám đốc Nhà xuất bản Tri Thức từng ngỡ ngàng khi nhận từ anh Bình bộ tư liệu đã phân loại theo chủ đề một cách chuyên nghiệp và đầy tính thuyết phục đến vậy. Cuối năm 2013 cùng một lúc ba cuốn sách về NVV và của NVV đã ra mắt. Cuốn "Nguyễn Văn Vĩnh là ai?" đã giải tỏa cơn tò mò cho người quan tâm. Bộ hai cuốn "Lời người Man di hiện đại" tập 1 (trong bộ 14 tập chọn lọc các bài báo của NVV trên tờ Nước Nam Mới -L' Annam Nouveau)  bản gốc tiếng Pháp và bản dịch được các độc giả giới nghiên cứu xã hội học đánh giá rất cao.

Bên cạnh sự chào đón và cảm ơn nồng nhiệt của độc giả, chủ biên cũng nhận được những lời phê bình như  "Cuốn "Nguyễn Văn Vĩnh là ai?" còn thiếu tính học thuật". Nguyễn Lân Bình thấy điều đó chẳng oan chút nào, vì "tôi là kẻ có được học hành gì đâu?!”.

Ở Nguyễn Lân Bình luôn túc trực năng lượng và lòng nhiệt tình cho một việc nhỏ nhất liên quan đến NVV. Anh chẳng bao giờ kêu ốm, hồi đáp nhắn tin và email cực nhanh, có thể dành nhiều ngày để tranh luận về “người Man di hiện đại”. Như một nhà khảo cổ mừng reo khi tìm thấy một vật dụng giá trị, để rồi sau đó anh lại hồi hộp, lo lắng, nóng ruột đợi phản hồi từ mọi người. Sợ nhất là cuộc sống bận bịu khiến mọi người giản lược cả nhu cầu thưởng thức những điều tốt đẹp. Người ta sẽ dừng ở lưng chừng núi, hỏi vọng lên với người trên đỉnh, nhờ anh ta tả hộ xem mây ở trên đó bồng bềnh thế nào "để tôi đỡ phải leo lên".

Tiếp xúc với anh Bình, mọi người đều cùng có trùng một nhận xét rằng đó là người đặc biệt lạc quan và tin vào công việc mình theo đuổi. "Tôi tin, với giá trị tinh thần bất diệt của NVV sẽ có người không nhất thiết phải là ruột thịt của tôi, sẽ cùng chúng tôi gánh vác cái nhiệm vụ không sinh lộc này, nhưng nhất định nó sẽ sinh phúc".

Nguyễn Lân Bình cùng GS Christopher Goscha ( ĐH Montreal Canada), người trao tặng ông Bình bài viết của Nguyễn Văn Tố về NVV in tại Hà Nội năm 1936.

Mười ba tập sách còn lại trong bộ Lời người Man di hiện đại ra mắt chậm hơn dự kiến do Lân Bình khá cầu toàn trong khâu chọn dịch giả. Những bài báo tiếng Pháp của cụ Vĩnh "chất lượng cao ngất" (nói như TS Lịch sử VN hiện đại Chritopher Goscha) vì thế chủ biên không thể chấp thuận bản dịch sai lệch, làm mỏng ý tứ của tác giả.

Ngoài lý do chiêu tuyết cho ông nội  trong Nguyễn Lân Bình còn có niềm say mê của người khám phá. Sự nghiệp của NVV như một vùng đất cheo leo hiểm trở nhưng hùng vĩ và mê hồn. Anh Bình như một phượt thủ kiên nhẫn và tò mò đi đến tận cùng để chiêm ngưỡng thế giới của người Man di hiện đại NVV.

Thời gian này, Nguyễn Lân Bình đã gần hoàn thành cuốn sách có nhan đề "Tôi và ông nội". Là những ghi chép diễn biến quan trọng và dấu ấn trong quá trình từ khi anh Bình nhận thức được ông nội mình là ai. Đây có lẽ là cuộc phiêu lưu lớn nhất của kẻ "ngoại đạo" nghề chữ nghĩa. Nghe nói các sự kiện, nhân vật và những trở ngại trong suốt hai mươi năm qua đối với đề tài NVV sẽ được hé lô.